Từ lâu, hát Then đã trở thành món ăn tinh thần không thể thiếu của đồng bào Tày ở xã Phương Độ, Thành phố Hà Giang. Cùng với các làn điệu hát Then, cây đàn Tính cũng góp phần làm nên một âm hưởng mang đậm bản sắc văn hóa của đồng bào Tày. Và ngày nay, chúng ta lại thấy những người nghệ nhân ở xã Phương Độ, Thành phố Hà Giang đang ngày đêm gìn giữ, bảo tồn các giá trị văn hóa đó, một việc làm có ý nghĩa vô cùng sâu sắc cho cộng đồng.

Theo các nghệ nhân dân gian Tày ở xã Phương Độ, Thành phố Hà Giang thì hát Then từ lâu đã có mặt ở các bản làng của xã Phương Độ và đó là một hình thức sinh hoạt văn hóa cổ truyền mang đậm bản sắc dân tộc, mang đậm lời ăn tiếng nói của cư dân Tày sống quần tụ dưới các triền núi. Để có những giai điệu Then trong trẻo, ấm áp thì cây đàn Tính là một yếu tố đặc biệt quan trọng. Cây đàn Tính hay còn gọi là Tính tẩu, xưa kia được đồng bào Tày chế từ quả bầu và gỗ rừng. Cây đàn Tính gồm ba bộ phận chính: bầu vang, cần đàn và dây đàn. Một cây đàn Tính hát Then thường có ba dây. Theo người Tày, ba dây của cây đàn tính tượng trưng cho Cha, cho Mẹ và cho đất nước.

           Ở thôn Tân Tiến, xã Phương Độ, Thành phố Hà Giang, người dân nơi đây đều gọi anh Nguyễn Văn Chính với cái tên trìu mến, người “nghệ nhân” của tiếng đàn Tính. Ngay từ nhỏ anh Chính say mê tiếng đàn của dân tộc mình, rồi niềm say mê ấy đã nhen nhóm trong anh ngọn lửa nhiệt thành không bao giờ lụi tắt. Mỗi dịp Tết đến xuân về, anh lại cùng với bạn hát của mình dạo lên những khúc nhạc như gửi gắm tâm tình với thiên nhiên cây cỏ. Những giai điệu thánh thót, trầm bổng chao nghiêng của cây đàn Tính hòa quện với điệu hát Then ngọt ngào của đồng bào Tày càng làm cho mùa xuân ở Tân Tiến, xã Phương Độ, Thành phố Hà Giang ngập tràn hương sắc miền quê. Trong căn bếp nhỏ bập bùng ánh lửa, anh Chính cùng với những người yêu mến dân ca lại say xưa thả hồn mình trong điệu Then ngọt ngào và âm hưởng thân quen của cây đàn ba dây này. Bởi tiếng đàn Tính cùng những câu Then lắng đọng tình người đã tạo nên một sức hút đến lạ kỳ đối với người nghe. Âm thanh trầm bổng của tiếng đàn như ru dương khiến cho tâm hồn con người trở nên thư thái, nhẹ nhàng. Để rồi, chỉ một lần thưởng thức những âm điệu ấy, không ít người đã bén duyên với âm thanh của đàn Tính. Cây đàn Tính còn là một đạo cụ đệm lời mỗi khi diễn xướng của người nghệ nhân hát Then. Tiếng đàn lúc nhanh, lúc chậm có lúc lại nghe như tiếng nỉ non mời gọi, lúc lại rào rào như tiếng suối reo, khi thì bay cao như tiếng gió thổi. Dựa vào tiếng đàn, người nghe có thể cảm nhận được một thế giới tâm hồn, hay những xốn xang của cung bậc tình cảm mà chỉ có tiếng đàn Tính và làn điệu Then của người nghệ nhân tài hoa mới thể hiện được.

           Nghệ nhân Nguyễn Văn Chính, ở thôn Tân Tiến, xã Phương Độ, Thành phố Hà Giang cũng cho biết “Bản thân anh đã tiếp thu được tiếng đàn đàn tính từ ông cha để lại và hôm nay anh cùng với các nghệ nhân ở chi hội thôn Tân Tiến nói riêng và xã Phương Độ nói chung đang tự nguyện truyền dạy lại cho con cháu biết sử dụng đàn tính của dân tộc mình, giúp cho làn điệu Then và cây đàn Tính mãi mãi được lưu truyền trong cộng đồng và ở các thế hệ trẻ mai sau”

           Giờ đây, anh Chính đã tự tìm tòi và chế tác ra những cây đàn Tính cho riêng mình và phục vụ cho việc truyền dạy. Không những vậy, ngoài lưu giữ được nhiều lời Then cổ, anh còn đặt lời mới cho làn điệu Then. Những lời Then được thêu dệt lên từ tấm lòng tri kỷ với văn hóa truyền thống của quê hương. Lời Then mới hàm chứa ý nghĩa nhân văn sâu sắc cầu cho mùa màng tốt tươi, nhân khang vật thịnh, ca ngợi sự đổi thay của quê hương, đất nước, về tình yêu đôi lứa. Cũng có khi là lời giáo dục cho con cháu về những điều hay, lẽ phải. Không để câu Then và tiếng đàn Tính bị mai một, anh Chính đã cùng với những người yêu mến dân ca hình thành nên hội nghệ nhân dân gian của thôn Tân Tiến. Trong số họ, nhiều người chưa một lần biết hát Then và chơi đàn Tính, đến nay nhờ sự chỉ dạy tận tình của anh Chính, một số thành viên đã biết hát Then và chơi đàn Tính.

           Để góp phần lưu giữ những giá trị văn hóa độc đáo đó, xã Phương Độ, Thành phố Hà Giang cũng đã thành lập hội Nghệ nhân dân gian của xã. Trong đó anh Chính và những thành viên của hội nghệ nhân dân gian thôn Tân Tiến là những hạt nhân nòng cốt trong việc truyền dạy và giữ lửa cho tiếng đàn Tính cùng làn điệu Then độc đáo của dân tộc Tày trên địa bàn xã. Với sự quan tâm của chính quyền địa phương rồi đây, những nghệ nhân và những người yêu thích đàn Tính, điệu Then sẽ có thêm điều kiện truyền dạy cho các thế hệ mai sau. Để các làn điệu Then cùng tiếng đàn Tính tẩu sẽ mãi mãi ngân vang nơi núi rừng Phương Độ.

           Ông Nguyễn Văn Tấn, chủ tịch hội nghệ nhân dân gian xã Phương Độ, Thành phố Hà Giang cho biết “ Hiện nay xã Phương Độ đã thành lập được 10 chi hội nghệ nhân dân gian với 69 hội viên, ở 11 thôn bản tổ dân phố của xã. Các chi hội nghệ nhân dân gian của xã đều hoạt động tốt. Ngoài việc tuyên truyền, quảng bá các làn điệu dân ca của các dân tộc mình, ở từng chi hội đều có chương trình truyền dạy cho các thế hệ trẻ. Mục đích là gìn giữ được các giá trị văn hóa của cộng đồng ở ngay các thôn bản, trong từng gia đình và ở mỗi người dân” .

           Các nghệ nhân dân gian ở thôn Tân Tiến, xã Phương Độ, Thành phố Hà Giang yêu quý cây đàn Tính như một vật thiêng trong gia đình mình. Họ gìn giữ từ đời này sang đời khác mà không làm hỏng hay rời bỏ cây đàn. Với họ, chỉ như thế, ý nghĩa của đàn Tính mới được gìn giữ và phát triển đến muôn đời. Cho dù vẫn chưa có nhiều phương thức truyền dạy các giá trị văn hóa đàn Tính, hát Then đến với giới trẻ, nhưng bằng các hoạt động gìn giữ và bảo tồn làn điệu Then cũng như cây đàn Tính của các nghệ nhân dân gian Tày ở xã Phương Độ, Thành phố Hà Giang thật đáng trân trọng. Những hoạt động đó cho dù còn đơn điệu, chưa phổ biến, nhưng nó cũng nói lên tinh thần nhiệt huyết, niềm say mê của các nghệ nhân với bản sắc văn hóa của dân tộc mình. Họ đang cùng với cộng đồng cùng nhau gìn giữ, bảo tồn và phát huy các giá trị văn hóa của làn điệu Then và cây đàn Tính, góp phần làm giàu các giá trị văn hóa trong đời sống tinh thần của nhân loại.